Słów kilka o zachowku

Autor: Ewa Jagodzińska-Antczak
Kategoria Spadki
Stan prawny na: 5 stycznia, 2021

W polskim prawie obowiązuje zasada swobody testowania. Oznacza ona, że spadkodawca może powołać do spadku kogo tylko zechce. Istnieje więc groźba, że cały majątek zgromadzony przez spadkodawcę za życia trafi po jego śmierci w ręce osoby zupełnie obcej. Aby więc zabezpieczyć interesy osób najbliższych spadkodawcy wprowadzona została do kodeksu cywilnego instytucja tzw. zachowku. Służy ona nie tylko urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych, ale także ma na celu zapobieżenie wypłynięciu majątku poza rodzinę spadkodawcy, jak również sprawiedliwy jego podział między członków familii.

Komu przysługuje uprawnienie do zachowku?

Uprawnienie do zachowku wynika ze szczególnie bliskiej więzi rodzinnej między spadkodawcą a uprawnionym.

Stąd zgodnie z art. 991 § 1 k.c. uprawnienie do zachowku przysługuje jedynie zstępnym spadkodawcy (tj. dzieciom, wnukom, prawnukom), małżonkowi spadkodawcy oraz jego rodzicom. Katalog ten obejmuje także przysposobionego i jego zstępnych, których traktuje się jak dzieci i dalszych zstępnych spadkodawcy, jak również przysposabiającego, który wchodzi w miejsce rodziców naturalnych przysposobionego (art. 936 i 937 k.c.).

Wyżej wymienione osoby są jednak uprawnione do zachowku pod warunkiem, że byłyby w danym wypadku powołane do spadku z ustawy. Znaczy to m.in., że rodzice spadkodawcy będą uprawnieni do zachowku jedynie w sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych mogących i chcących dziedziczyć. Z kolei małżonek spadkodawcy nie będzie uprawniony do zachowku, jeżeli małżonkowie pozostawali w separacji bowiem przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji (chodzi tu oczywiście o separację usankcjonowaną orzeczeniem sądu, a nie tylko separację faktyczną).

Czym jest zachowek?

Zachowek jest formą ochrony interesów osób najbliższych spadkodawcy przed niekorzystnymi dla nich skutkami rozporządzenia przez spadkodawcę jego majątkiem. Wbrew pozorom nie chodzi tu tylko o rozporządzenie majątkiem w drodze testamentu, ale również poprzez darowizny poczynione przez spadkodawcę jeszcze za życia. Zgodnie bowiem z art. 993 k.c. przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę.

Okoliczność, że wartość aktywów spadkowych jest równa zeru nie zawsze oznacza zatem wyłączenie możliwości dochodzenia zachowku przez uprawnionego. Jeśli bowiem spadkodawca poczynił za życia darowizny, które zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego należy przy obliczaniu zachowku doliczyć do spadku, to wartość tych właśnie darowizn stanowić będzie podstawę obliczenia zachowku.

Przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku dokonane przez spadkodawcę zapisy windykacyjne oraz niemal wszystkie poczynione przez spadkodawcę darowizny i to bez względu na to, czy dokonane zostały na rzecz spadkobierców oraz uprawnionych do zachowku, czy też na rzecz osób spoza tego kręgu. Wyjątek stanowią tylko drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte (np. prezenty świąteczne, imieninowe) oraz darowizny na rzecz osób nie będących spadkobiercami bądź uprawnionymi do zachowku dokonane przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od śmierci spadkodawcy.

Jak obliczyć wysokość zachowku?

Roszczenie o zachowek to roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej. Jego wysokość to co do zasady 1/2 wartości udziału spadkowego, jaki przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Jeśli jednak uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo uprawnionym jest małoletni zstępny spadkodawcy wówczas wysokość zachowku stanowi równowartość 2/3 wartości udziału, jaki przypadłby mu w spadku, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. Obliczenie wysokości należnego uprawnionemu zachowku to proces złożony i przy dokonywaniu tej operacji warto skorzystać z pomocy prawnika.

Od kogo domagać się zapłaty zachowku?

Należny mu zachowek uprawniony może otrzymać przede wszystkim poprzez:

powołanie go do spadku (na mocy testamentu bądź ustawy),
ustanowienie w testamencie na jego rzecz zapisu windykacyjnego bądź zapisu zwykłego,
dokonanie jeszcze za życia przez spadkodawcę darowizny na jego rzecz.

Pamiętać należy, że na poczet należnego zachowku zalicza się także koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego poniesione przez spadkodawcę na rzecz zstępnego uprawnionego do zachowku. Jednakże dzieje się tak tylko wtedy, gdy koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.

Dopiero, gdy uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w żadnej z trzech wyżej wymienionych postaci, bądź otrzymany zachowek jest mniejszy od należnego, przysługuje mu roszczenie o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Zobowiązanym do pokrycia należnego uprawnionemu zachowku jest w pierwszym rzędzie spadkobierca (art. 991 § 2 k.c.). Jeśli jednak zdarzy się tak, że uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy, stosowne roszczenie może wówczas skierować do osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę podlegającą doliczeniu do spadku (art. 1000 § 1 k.c.).

W jakim terminie mogę wystąpić z roszczeniem o zachowek?

Roszczenie o zachowek przedawnia się. Termin przedawnienia wynosił kiedyś 3 lata, zaś od 23.10.2011 r. wynosi lat 5 licząc od ogłoszenia testamentu, a gdy zobowiązanym do zaspokojenia roszczenia o zachowek jest zapisobierca windykacyjny bądź obdarowany wówczas termin ten liczymy od otwarcia spadku (art. 1007 k.c.). Po upływie powyższego terminu zobowiązanie z tytułu zachowku staje się tzw. zobowiązaniem naturalnym, co oznacza, iż ten przeciwko komu roszczenie o zachowek przysługuje może uchylić się od jego zaspokojenia.

Czy otrzymany zachowek podlega opodatkowaniu?

Jak przyjął Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 25.02.1998 r., sygn. akt: III RN 117/97, dochód uzyskany w wyniku wykonania prawa do zachowku podlega podatkowi od spadków i darowizn, a nie podatkowi dochodowemu od osób fizycznych. Pogląd ten podzielił skład całej Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego w uchwale z 04.01.2001 r., sygn. akt: III ZP 26/00.

Na pierwszy rzut oka wydawać by się mogło, że omówione wyżej zagadnienia wyczerpują problematykę instytucji zachowku. Wiemy już bowiem, kto jest uprawniony, a kto zobowiązany z tytułu roszczeń o zachowek, jaka jest wysokość zachowku, a także, w jakim terminie wystąpić ze stosownym roszczeniem, by uniknąć skutku zbyt długiej bierności w postaci przedawnienia roszczenia. Tak jednak nie jest. Kodeks cywilny zawiera bowiem jeszcze szereg innych regulacji dotyczących zachowku, a dotyczących m.in. wydziedziczenia (pozbawienia prawa do zachowku), czy też ograniczenia odpowiedzialności zarówno spadkobierców, jak i obdarowanych za zapłatę zachowku. Nie można też zapominać, że obowiązek spadkobiercy zaspokojenia roszczeń o zachowek stanowi jeden z długów spadkowych w związku z czym znajdą tu zastosowanie także przepisy dotyczące zasad odpowiedzialności za te długi. O ile więc w sytuacjach typowych zagadnienia związane z instytucją zachowku mogą nie stanowić dla zainteresowanych zbyt skomplikowanej materii, o tyle przy bardziej złożonych stanach faktycznych niezwykle przydatna okazać się może fachowa pomoc prawnika.

Zapraszam do kontaktu.

Powyższy artykuł ma na celu jedynie przybliżenie czytelnikom omawianego zagadnienia. Nie należy traktować go jako porady prawnej w konkretnej sprawie. W celu uzyskania pomocy prawnej zapraszam do kontaktu.

Sprawdź również: